SAĞLIK HİZMETLERİ TALEBİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
(Makaleye Atıfta Bulunmak İçin:Sayım,Ferhat. “Sağlık Hizmeleri Talebini Etkileyen Faktörler”, Sağlık Ekonomisi ve Yönetimi Yazıları; www.akademikarge.com; 2015 )
Yazar: Ferhat SAYIM*
Sağlık hizmetleri talebini etkileyen faktörleri saymanın öncesinde arz ve talep grafiklerini kısaca tanımlamakta fayda bulunmaktadır. Talep grafiği kısa tanımla belli bir fiyattan bir mala ilişkin satın alınmak istenen miktarı gösteren tablo ya da grafik; arz grafiği ise firmaların belli bir fiyattan piyasa sunmak istediği miktarları gösteren tablo ya da grafik olarak tanımlanabilir.
Talep ve arz için tanımlama ise şu şekilde yapılabilir; “Tüketicinin geliri, zevkleri ve satın alabileceği diğer malların fiyatları sabit kabul edilerek bir malın belli bir süre içinde talep edilen miktarının sadece o malın fiyatına bağlı olarak değişeceği ifade edilmekte ve bu fiyat-miktar ilişkisine talep adı verilmektedir” (Türkay, 2003, s. 35-42). Arz, bir firmanın değişik fiyat seviyelerinde bir maldan üretip satmaya hazır olduğu miktarı gösterir.
Bir mal ya da hizmetin arz ve talebini etkileyen birbirinden farklı faktörler vardır. Bu faktörlerin bir kısmı aynı adı taşısa da genelde ters yönlü çalışır. Örneğin fiyat mekanizması arz ve talebi farklı yönlerde etkiler. Fiyatı artan bir malın arzı artarken, aynı mala olan talep normal diye tanımlanan mallarda düşmektedir. Fiyatın yükselmesi ise arz üzerinde arttırıcı etki yapmakta ve fiyatı yükselen mal ya da hizmetin üretimi de artmaktadır.
Arz ve talebin değişmesine sebep olan tek faktör mal ya da hizmetin fiyatı değildir. Malın fiyatı değişmeksizin de bir malın talebinde ya da arzında değişiklik olabilmektedir. Örneğin tüketicilerin gelirlerinde meydana gelen artışlar malların fiyatı değişmese de bazı mallara olan talebi arttırır. Örneğin geliri artan bireyler daha fazla vitamin kullanmaya, doktora gitmeye karar verebilirler ya da daha fazla giyim eşyası satın alabiliriler. Yine malın fiyatı değişmeksizin toplumdaki genel bekleyiş ve temayüllerin değişmesi de mala olan talebi arttırabilir ya da azaltabilir. Moda kavramı ile de tabir edilen popülarite artışı bir mala olan talebi arttırırken popülaritesi azalan malın talebi düşebilir. Aynı durum sağlık bakımına ilişkin mal ve hizmetler için de söz konusu olmaktadır. Yine malın fiyatında bir değişiklik olmaksızın bir başka malın fiyatında meydana gelen değişiklik inceleme konusu mala olan talebi etkileyebilecektir.
Arz için de bir kısmı talebi etkileyen faktörlerle benzer şekilde çeşitli değişkenlerden bahsedebiliriz. Malın satış fiyatında bir değişiklik olmadığı halde o malın maliyetlerinde meydana gelen artış ya da azalışlar maldan arz edilmek istenen miktarı etkileyecektir. Yine malın fiyatı değişmeksizin devletin harcama programında meydana gelen değişiklikler ve beklentilerdeki değişimler arz edilmek istenen miktarı etkileyecektir. Devletin sağlık harcamalarında önemli miktarda artış yapacağına ilişkin bir program yapıldığında, bu sürece hazırlanmak, ihale, sözleşme ya da benzeri imkanlardan faydalanmak üzere sağlık yatırımlarının artması söz konusu olabilecektir.
Gerek talebi gerekse de arzı etkileyen bu faktörler farklı zamanlarda tek başlarına etki edebilecekleri gibi aynı anda birkaç faktörün birden etki etmesi de mümkündür. Gerçek hayatta birim zamanda sadece bir faktörün etkilemesi ile arz yada talebin etkilendiği durumları tespit etmek oldukça zordur. Ayrıca bazı faktörler arz ya da talebi azaltıcı etki yaparken diğerleri artırıcı etkide bulunabiliriler. Bu durum arz ve talebe etki eden faktörlerin aynı anda etkisini incelemeyi ve ölçmeyi neredeyse imkansız hale getirmektedir. Ekonomi literatüründe arz ve talebi etkileyen faktörlerin etkisi her bir faktör için ayrı ayrı ve diğer faktörler sabit varsayımı altında yapılmaktadır. Bir faktör dışında diğer bütün faktörlerin değişmez kabul edildiği durum “ceteris paribus” terimi ile ifade edilir. Örneğin tüketicinin gelirinde meydana gelen artışların talep üzerine etkileri ölçülürken, malın fiyatı, diğer malların fiyatı, zevk ve tercihler gibi diğer bütün faktörlerin sabit olduğu durumda gelir etkisi araştırılır ve ölçülmeye çalışılır. Arz ve talebi etkileyen diğer faktörler eşitken fiyata bağlı etkileşimi gösteren analize ilişkin grafik arz fonksiyonu ve talep foksiyonu olarak ayrı ayrı isimlendirilir.
1. Sağlık Hizmetleri Talebini Etkileyen Faktörler
Talebi etkileyen faktörler çeşitli başlıklar altında ifade edilmektedir. En çok kullanılan faktörler;
Malın Fiyatı
Tüketicinin Geliri
Diğer İlgili Malların Fiyatı
Rakip Malların Fiyatı
Tamamlayıcı Malların Fiyatı
Tüketicinin Zevk ve Tercihleri
Bunun dışında tüketicilerin eğitim düzeyi ve geleceğe dair beklentileri de talebi etkileyen faktörler arasında sayılabilir. (Mutlu & Işık, 2005, s. 71)
Tüketicilerin içinde bulunduğu toplumun hayata bakış açıları ile kültür ve inançlarının da mal ve hizmet gruplarının talepleri üzerinde etkileri bulunmaktadır.
Talebi etkileyen faktörlerin burada sekiz üst ve iki alt başlıkta ifade edilmesi uygun görülmüştür. Aşağıda bu faktörlerin sağlık piyasasında talebi ne şekilde etkilediğine dair kısa açıklamalar yapılacaktır.
Sağlık Hizmetleri Talebini Etkileyen Faktörler
•Sağlık Hizmetleri Talebi
•Malın Fiyatı
•Diğer Malların Fiyatları
•Rakip Malın Fiyatındaki Değişimin Etkisi
•Tamamlayıcı Malların Fiyatındaki Değişimin Etkisi
•Tüketicinin Gelir Seviyesi
•Tüketicilerin Zevk ve Tercihleri ile Hayata Bakışları
•Eğitim Düzeyi ve Geleceğe Dair Beklentiler
•Sağlıkta Otorite Kabul Edilen Kuruluşlar ve Uzman Görüşleri
•Düzenlenen Kampanya ve Medyadaki Sağlık Köşeleri
•Satıcıların Uzmanlık Alanları
A. Mal ya da Hizmetin Fiyatındaki Değişimlere Bağlı Etkinin Sağlık Piyasasında İşleyişi
Malın fiyatı ile talebi arasındaki ilişki talep fonksiyonunu oluşturur. Normal mal olarak isimlendirilen ve çoğunluğu oluşturan gruplarda fiyatla talep arasındaki ilişki negatiftir. Malın fiyatındaki artış talepte azalmayı fiyattaki azalış talepte artışı ortaya çıkarmaktadır. Fiyatı düşmesine karşın talebi azalan mallara düşük mallar denmektedir. Bu mallar daha çok düşük gelirlilerin tükettiği mal ve hizmetler için geçerli olmaktadır.
Sağlık piyasalarında yeterli gelirleri olmadığı için sağlık ocakları ve kamu sağlık kurumlarından başka yere gitmeyen tüketicilerin sağlık ocaklarındaki ve diğer kamu kurumlarındaki muayene ücretlerinin düşürülmesi ile tedavi imkanlarının artması sonrasında bir kısım tüketicilerin zamanla kamu sağlık kurumlarına olan taleplerini azaltıp özel sağlık kuruluşlarını da tercih etmeleri akla gelmektedir. Ancak böyle bir yönelimde elbette özel sağlık kurumlarının sigorta kapsamına alınması v.b diğer düzenlemelerin etkisinin büyük olacağı düşünülmeli; ayrıca kamu sağlık kurumlarına olan talebin toplamında meydana gelen değişimin de değerlendirilmesi gerekmektedir.
Düşük malların yanı sıra bir de “gösteriş tüketimi mallar” ve “talep esnekliği sıfır olan mallar” tanımları bulunmaktadır (Demir, 1997, s. 36). “Gösteriş tüketimi mallar” alıcısına prestij sağlayan mallar olarak genellenebilir. Fiyatı artmasına karşın talebi de artan mallar olarak ifade edilebilir. Belli tedavi kurumlarından hizmet almanın, belli doktorların tedavi programlarına dahil olmanın, ya da bir takım tedavi ve iyileştirici yöntemlerini uygulatmış olmanın prestij sağlaması durumunda bu kurum ya da hizmetlerin fiyatları artarken talebi de artış gösterebilir. Talep esnekliği sıfır olan mallar ise talebi fiyat artışlarından etkilenmeyen ya da çok az etkilenen mallar olarak tanımlanabilir. Bunlar toplam harcamaların önemli kısmını oluşturmayan, oturmuş bir tüketim seviyesi olan mallardır. Yemeklerde kullanılan tuz, fiyat artış ve azalışlarından talebi önemli oranda etkilenecek bir mal değildir. Zira insanlar fiyatı düştüğü için daha fazla tuz tüketimine ya da yükseldiği için daha az tuz tüketimine yönelmeyeceklerdir. Tasarruflu kullanım seviyelerinde bir takım değişiklikler olsa da bu fiyat değişikliğini oransal olarak çok uzaktan izleyebilecektir. Hayatta bazı önemli olaylarda(doğum, sünnet, kazalar v.b.) kullanılan sağlık ve bakım araçlarıyla acil tedavi malzemelerinin talep esnekliğinin oldukça düşük olduğu değerlendirilebilir. Acil durumlarda, yaralanmalarda ve bazı tedavi şekillerinde kullanılan bir takım malzemeler ve solüsyonlar da bu çerçevede değerlendirilebilir.
B.Diğer Mal veya Hizmetlerin Fiyatlarındaki Değişimlere Bağlı Etkinin Sağlık Piyasasında İşleyişi
Talebi incelenen mal dışındaki bazı malların fiyatlarındaki değişimler, fiyatında herhangi bir değişiklik olmadığı halde talebi incelenen malın talebinin artmasına ya da azalmasına sebep olmaktadır. Bu tür mallar genel olarak ilişkili mallar olarak adlandırılmaktadır. İlişkili mallar iki türlü olabilir.
Rakip Mal(İkame Malı)
Tamamlayıcı Mal
i. Rakip Mal veya Hizmetin Fiyatındaki Değişimin Sağlık Piyasasında Etkisi
Sağlık mallarında bu duruma uygun olarak, tedavi yöntemlerindeki çeşitliliğin sonucu olarak ortaya çıkan, alternatif tedavi yöntemleri örnek verilebilir. Özellikle son teknolojik gelişmeler çerçevesinde ulaşılan bir tedavi yöntemi, ya da görüntüleme cihazına ilişkin maliyetlerin ve fiyatların düşmesinin alternatif tedavi yöntemi ve görüntüleme cihazlarına olan talep üzerindeki etkileri bu çerçevede örnek gösterilebilir. Teknolojiye bağlı yatırımlarda rakip teknolojilerin gelişim seyri ve fiyatları düşürme potansiyeli önemli bir risk olarak dikkate alınmalıdır. Burada, aynı iyileştirici etkiye sahip farklı ilaçların piyasaya girmesiyle mevcut ilacın talebinin etkilenmesi de örnek verilebilir.
ii. Tamamlayıcı Mal veya Hizmetin Fiyatındaki Değişimin Sağlık Piyasasında Etkisi
Sağlık hizmetlerinde de tamamlayıcı mallar ve hizmetler söz konusudur. Kurumlarda muayene ücretlerinde herhangi bir değişiklik olmaksızın o kurumdaki tahlil ve tetkiklerin fiyatlarındaki değişiklikler muayene talebine olumlu ya da olumsuz yansıyacaktır. Tetkik ücretlerinde meydana gelen bir artış ya da katkı payı artışı, bireylerin bir kısmının muayene taleplerini azaltmalarına sebep olur. Tetkik fiyatlarında yapılan indirimler ile düzenlenen kampanya ve katkı payı indirimleri muayene talebini arttırabilecektir. Yine bazı tedavi türlerinde tedavi sonrası kullanılacak malzemeler ya da rehabilitasyonun fiyatları ve erişim kolaylığı tedavi şekline olan talebi etkileyecektir.
C. Tüketicinin Gelir Seviyesindeki Değişimin Sağlık Piyasasında Yansıması
Tüketicinin gelir seviyesi malın talebini etkileyen bir başka önemli etmendir. Gelirin alım gücünü genişletecek şekilde artması genellikle talep üzerinde de arttırıcı etki yapar. Alım gücünün azalması neticesini veren gelir seviyesi değişimleri ise genellikle talebi azaltıcı yöndedir. Gelir artışının etkisi bütün malların talebine aynı oranda etki yapmayacaktır. Hatta gelir artışı bazı malların talebini düşürücü etki yapabilir. Düşük mal olarak nitelenen bu mallar yukarıda açıklanmıştı. Gelir artışının etkisi zorunlu kullanım mallarında lüks tüketime göre daha düşük olacaktır.
Sağlık hizmetleri talebi de bu şekilde değerlendirilebilir. Gelir artışının acil ve tedavi edici sağlık hizmetleri üzerinde önemli bir etki yapması beklenmeyecektir. Ancak koruyucu sağlık hizmetleri üzerinde sınırlı şekilde değişiklikler olacaktır. Gelir artışının ya da azalışının estetik hizmetler ile sağlık bakım araçları ve malzemeleri talebi üzerine de etkisinin diğerlerine göre yüksek olacağı değerlendirilebilir. Ülkelerin ortalama gelir seviyesindeki değişimlere bağlı olarak açılan sağlık kurumlarının çeşitliliği bu ilişkileri destekler niteliktedir.
D.Tüketicilerin Zevk ve Tercihleri ile Hayata Bakışlarındaki Değişimlerin Sağlık Piyasasında Etkisi
Tüketici tercihlerinde çeşitli nedenlere bağlı olarak değişimler görülebilir. Bir malın talebi fiyat ve gelir seviyelerinde bir değişim olmaksızın da farklılaşabilir. Bu tüketicilerin çeşitli kampanyalardan etkilenmesi, algı seviyelerinin değişmesi, başa gelen kişisel olaylar, toplumsal olaylar, moda, yeni açıklanan bilimsel araştırmalar ya da çeşitli kişilere ait görüşler v.b. sebeplerle olabilir.
Tüketicilerin algı düzeyi zamanla değişebilmektedir. Aslında bu algılama değişikliklerinin sağlık hizmetleri talebi üzerinde önemli etki potansiyeli bulunmaktadır. Özellikle acil olmayan sağlık hizmetlerinin talebi tüketici zevk ve tercihleri ile yakından ilintilidir. Estetik hizmetler, diş tedavi şekilleri, saç ve cilt bakım hizmetleri ile önleyici sağlık hizmetlerinin talebi toplumdaki bireylerin zevk ve tercih değişimlerinden önemli oranda etkilenmektedir. Yine hastanelerde verilen otelcilik hizmetlerinin zevk ve tercihlere uygun şekilde geliştirilmesi sağlık kurumunu seçme de ya da hizmeti satın almada etkin olabilmektedir.
Sağlık hizmeti talebini etkileyecek bir başka unsur ise tüketicilerin hayata bakışları olabilmektedir. Özellikle koruyucu sağlık hizmetleri talebi, sağlık bakımı ürün ve hizmetleri talebi ile estetik hizmetleri talebinin yaşam süresi beklentisiyle yakından ilgili olduğu düşünülebilir. Çünkü bazı bireyler yaşam sürelerini uzatmak hususunda çok daha fazla harcama yapmaya razı durumdayken bazı bireyler ise bu harcamaları bir seviyeye kadar normal karşılamakta daha fazlasını gereksiz olarak görmektedir.
E. Eğitim Düzeyi ve Geleceğe Dair Beklentilerdeki Değişimlerin Sağlık Piyasasında Etkisi
Tüketicilerin talep ettiği ve kullandığı mal ve hizmetlerin çeşidi ve miktarı eğitim seviyesiyle bağlantılı olarak farklılık gösterebilmektedir. Eğitim düzeyinin artması bazı sağlık hizmetlerine yönelik talebi düşürürken bazılarını da yükseltecektir. Eğitim seviyesinin artışına paralel olarak koruyucu sağlık hizmetlerinin talebinde artış yaşanacaktır. Ayrıca eğitimli insanların hijyen kurallarına daha fazla önem vermelerinin sonucu olarak bu kişilerin bulaşıcı hastalıklara daha az yakalandığı ve bu hastalıkların tedavisine yönelik talebin düştüğünü ifade edebiliriz (Mutlu & Işık, 2005, s. 81). Ancak estetik, diş, sağlık bakımı ve ürünleri talebinde artış söz konusu olmaktadır.
Bireylerin gelecekle ilgili öngörüleri, beklentileri, ekonomik durum analizi ve planları diğer mal ve hizmetlere ilişkin talepleri etkileyeceği gibi sağlık hizmetleri talebini de etkileyecektir. Bu çok geniş bir konudur. Toplumun ve bireylerin geleceğe yönelik tahminleri birçok etmene bağlı olarak değişmektedir. Bu etmenler doğal afetler, savaşlar, teknolojideki gelişmeler, krizler, siyasi iktidar değişimleri, gelir seviyesi değişimleri v.b çok çeşitli olmaktadır. Dolayısıyla yatırımcılar gelecekteki talebi ölçmeye çalışırken bu değişkenleri iyi gözlemleyerek çeşitli senaryolara bağlı olarak talep analizlerine girişebilirler. Hiçbir tahmin geleceği tam olarak yansıtmasa da geleceğe dair beklentilerin türlerine göre ayrımı sonrasında, geçmiş istatistiki veriler yoluyla talep değişimlerine yönelik çalışmalar yapılabilecektir.
F. Sağlıkta Otorite Kabul Edilen Kuruluşlar ve Uzman Görüşlerinin Sağlık Piyasasında Etkisi
Sağlık hizmeti talebini önemli miktarda etkileyen bir diğer faktör de sağlık hizmetleri ve araştırmalarında otorite olarak kabul görmüş kişi ve kuruluşların görüşleri olmaktadır. Kuruluşlar; Dünya Sağlık Örgütü, çeşitli ülkelerin ve yaşanılan ülkenin sağlık bakanlıkları, araştırma merkezleri gibi kuruluşlar olabilmektedir. Bu kişi ve kuruluşlar araştırma sonuçlarını ve savundukları tezleri bilimsel nitelikli toplantılarda, yazılı ve görsel iletişim araçlarında, çeşitli platformlarda açıklayarak hizmet talebini etkileyebilmektedirler. Bu etki bazen doğrudan tüketiciler üzerinde oluşurken çoğu zaman ise sağlık hizmeti talebini asıl yönlendiren doktorlar üzerinden olmaktadır. Doktorlar aldıkları yeni bilgilere göre çeşitli tanı ve tedavi yöntemlerini kullanmaya başlamakta, reçetelerini yeni gelişmelere uygun hale getirmeye çalışmaktadırlar. Bu bilgiler bazı yeni yöntemler ve ilaçların talebini arttırırken bazı ilaç ve yöntemlerin talebini ise azaltmaktadır. Otorite kuruluş ve uzmanların görüşleri her zaman yenilikler sunmamakta bazen de daha önce uygulamaya alınan bir tanı ya da tedavi yönteminin veya ilacın isteneni vermekten uzak olduğu ya da zararlı olduğunu ortaya koyabilmektedir. Her iki durumda da sağlık hizmetleri talebinin etkilenmesi söz konusudur.
G. Düzenlenen Kampanya ve Medyadaki Sağlık Köşelerinin Sağlık Piyasasında Etkisi
Sağlık sektörü bilgi asimetrisinin yoğun olduğu sektörlerin başında gelmektedir. Sağlık hizmetlerinde tüketicinin talebi büyük oranda hizmeti arz edenlerin kararlarıyla belirlenmektedir. Bu; tüketicilerin satın alacakları sağlık hizmetinin içeriği, tedavi sürecinde yaşayacakları ve sonuçları hakkında çok az bilgiye sahip olmalarından kaynaklanmaktadır. Bilgi eksikliğinin olduğu alanda merak duygusu da daha üst düzeyde ortaya çıkmaktadır. Tüketicilerin merak ettiklerini anlayacakları bir şekilde açıklayan sağlık programları, reklamlar hatta sağlıkla ilgili yazılar oldukça dikkat çekmekte ve tüketiciler açısından uyarıcı olmaktadır. Tüketiciler bazen kendileri için bazen çocukları ve yakınları için bu kampanya ve programlarla diğer konulara göre daha çok ilgilenmektedir. Bu vasıtalardan elde edilen bilgiler ve tavsiyeler sağlık hizmeti talebini etkileyecek düzeye erişmektedir.
H. Satıcıların Uzmanlık Alanlarının Farklılaşmasının Sağlık Piyasasında Etkisi
Daha önce de ifade ettiğimiz üzere bilgi asimetrisinin varlığı tüketicilerin sorunları için ne talep etmeleri gerektiği hususunda kararsız durumda kalmalarına sebep olmaktadır. Neyi satın alması gerektiği hususunda bilgisi olmayan tüketici büyük oranda satıcının yönlendirmesine açık durumdadır. Satıcının tavsiyeleri ise genellikle kendi uzmanlık alanı ve elinde bulundurduğu ilaç ve tedavi yöntemleri ile sınırlı olacaktır. Satıcının hastayı kendi portföyünde bulunmayan bir başka hizmeti almaya yönlendirmesi ya da aradığının kendinde bulunmadığını söylemesi etik değerlere bağlılığı ile yakından ilgilidir. Buradan hareketle teorik de olsa şunu ifade edebiliriz. Sağlık hizmeti talebinin çeşitliliğinin ve miktarının belirlenmesinde gerçek objektif ihtiyaçların dışında sağlık hizmeti sunucularının branş bazında dağılımı ve yoğunlaşması etki edebilecektir. Doktorların branşlara yönlenmesinde ihtiyaç istatistiklerinin dışında belli branştaki gelir beklentilerinin yüksekliği etkili olabilecektir. Hizmet satıcısı konumundaki doktorun ise kendisine gelen hastaya ihtiyaç dışı hizmet sunma gayretine girmesi durumunda, talebin gerçek ihtiyaçlara yönlenmesi ve branş dağılımının optimum düzeyi yakalaması engellenecektir. Etik unsurlar dikkate alınmadığında yıllara yaygın kısır döngü halini almış bir mekanizma oluşabilecektir.
Kaynakça
Demir, Gülten. Mikro Ekonomiye Giriş. İstanbul: Yaylım Yayıncılık, 1997.
Mutlu, Ayşegül, ve Abdülkadir Işık. Sağlık Ekonomisine Giriş. Bursa: Ekin Kitabevi, 2005.
Sayım, Ferhat. «Sağlık Piyasası ve Etik.». Bursa: MKM Yayınları, 2011.
Sayım, Ferhat. «Sağlık Hizmetleri ve Sağlık Sektörünün Piyasa Yapısı.» Sağlık İşletmeleri Yönetim Rehberi içinde. Ankara: Seçkin Yayınları, 2009.
Türkay, Orhan. İktisat Teorisine Giriş-Mikroiktisat. 16.Baskı. Ankara: İmaj Yayınları, 2003.
* Yalova Ün.İİBF.Öğretim Üyesi.(Makale konusunu geniş sayılabilecek “piyasa ve etik” bağlamında kaynakçada bilgileri yer alan “Sağlık Piyasası ve Etik” kitabında inceleyebilirsiniz. )
