SAĞLIK SEKTÖRÜNDE ETİK DIŞI ALANA GİREBİLECEK YAYGIN UYGULAMALAR VE SINIFLANDIRILMASI
(Makaleye Atıfta Bulunmak İçin:Sayım,Ferhat. “Sağlık Sektöründe Etik Dışı Alana Girebilecek Yaygın Uygulamalar ve Sınıflandırması”, Sağlık Ekonomisi ve Yönetimi Yazıları; www.akademikarge.com; 2015 )
Yazar: Ferhat SAYIM*
Sağlık alanında etik dışı olarak tanımlanabilecek bir çok davranış ve işlem raporlanabilmektedir. Bu konular özellikle hastalar arasında konu olabildiği gibi kitle iletişim araçlarında ve sağlık çalışanları arasında da fazlasıyla tartışılmakta ve çözüm aranmaktadır. Bunun dışında çeşitli kamu hizmetleri için yapılan etik dışı davranış tanımları sağlık hizmetlerinde de benzer şekilde ifade edilebilir.
Etik dışı davranışlar genel olarak kanunlarla yasak edilmiş ve bununla birlikte sürekli incelenen, geniş bir şekilde kamuda ve kamu görevlilerince göreceli olarak masum olduğu varsayılan davranışlardır. Diğer bir tanımla etik dışı davranışlar, sıklıkla kamu vicdanında her hangi bir zaman diliminde kabul edilemez görünen, bazı elverişli durum ve sebeplerle göreceli olarak masum olarak düşünülebilen ve bu yüzden kabul edilebilir addedilen davranışlardır. (Ateş, Güloğlu, & Es, 2010, s. 355)
Yapılan bir çok araştırmada da hastalar ve hasta yakınları gibi diğer katılımcıların verdiği cevaplar ile sağlık çalışanlarının ifade ettiği etik sorun alanları sıralanmakta ve bir kısmı anket metinlerinde soru olarak yer almaktadır. Bu kısımda, karşılaşılan araştırmalarda ifade edilen çok çeşitli sorunlar ile hasta-doktor, hasta-hastane, doktor-hastane ilişkisine dayalı kendi gözlemlerimiz bir araya getirilmiştir. Yeni bir sınıflandırmaya dayalı olarak belirlenen alt başlıklar altında bu sorunlar sıralanmaya çalışılacaktır.
1. Etik Dışı Uygulamaların Sınıflandırılmasına İlişkin Çalışmalar
Konu ile ilgili İstanbul ve Nevşehir’de 2009 yılında yapılan bir araştırmada çalışmanın ana ve ara temaları şu şekilde belirlenmiştir (Sur & Çekin, 2009, s. 19-20).
• Hekimlerin meşru ve gayrimeşru gelirleri
Ø -Hekimlerin sosyo-ekonomik durumu
Ø -Performans uygulaması ve döner sermaye
Ø -Bıçak parası ve muayenehaneye yönlendirme
• İlaç endüstrisinin sağlık profesyonelleri üzerindeki etkisi
Ø -Promosyona karşı tutum
Ø -Promosyon olarak kongreler
Ø -Tıbbi mümessillerin ilaç yazımına etkisi
Ø -Tıbbi mümessillerin tanıtım stratejileri
Ø -Tıbbi mümessillerin hemşirelere karşı tutumu
Ø -Tıbbi mümessillerin hemşirelere ilaç tanıtması
Ø -Tıbbi mümessillerin kurumun ihtiyacını karşılaması
Ø -Tıbbi mümessillere sınırlama
Ø -İlaç markasının hekim veya eczacı tarafından tayini
• Tüketim ve iştirak konuları
Ø -Bitkisel ilaçlar, yapma ilaçlar, eczane dışında satılan ilaçlar
Ø -İlaç ve tıbbi malzemenin karşılanması
Ø -Gereksiz ilaç ve tahlil
• Hizmet ve ihtiyaç temininde problemler
Ø -Hastane hizmetine bakış
Ø -Hastalar arasında ayrımcılık
Ø -Haksız yeşil kart
Ø -Malpraktis
• Çalışma şartları
Ø -İş yükü
Ø -Meslek riski
Ø -Hekimlerle ilişkiler
Ø -Hekim dışı sağlık personeli ile ilişkiler
Ø -Sağlık ocağında çalışmanın dezavantajları ve avantajları
• Makro-yapı konuları
Ø -Politik baskı
Ø -Sağlıkta dönüşüm
Ø -Aile hekimliği sistemi
Ø -Akademik etik
2. Hekim Hasta İlişkilerini Belirleyen Etmenler
Etik sorunların en fazla ortaya çıktığı düşünülen hekim-hasta ilişkilerinde bu ilişkiyi etkileyen unsurların da göz önüne alınması gerekmektedir. Konuyla ilgili bir çalışmada hekim hasta ilişkilerini etkileyen etmenler şu şeklide sıralanmıştır (Arda, s. 162).
Ø İlişkinin geçtiği uzmanlık alanının özellikleri,
Ø Geçerli olan ve hekimin benimsediği hastalık kavramı,
Ø O çağda geçerli olan tedavi kavramı,
Ø Tıp eğitimi,
Ø Hekimin mesleğine ve hastalarına bakışı, kişiliği,
Ø İleri uzmanlaşma,
Ø Hekimle hasta arasındaki para ilişkisi,
Ø Mekan özellikleri,
Ø Hekimin ilgilenmek zorunda olduğu hasta sayısı,
Ø Toplumun hekim - hasta ilişkisine bakışı.
3. Yolsuzluk Olayları Açısından Sağlık Hizmetlerine Bakış
Tablo 2Türkiye’de Farklı Sektör ve Kurumlarda Yolsuzluk Etkisi
Kaynak: (Transparency International, 2004), (Transparency International, 2007) ve (Gençkaya, 2009, s. 313)
2009 yılında yayımlanan bir raporda basında yer alan, ihaleye fesat karıştırma haberlerinin ve görevi kötüye kullanma haberlerinin yıllık ortalamalarına bakıldığında enerji sektörü ile imar ve iskân konularından sonra sağlıkla ilgili olanlar gelmektedir. (Gençkaya, 2009, s. 314) Bu istatistik, sağlık kurumlarında yolsuzluk olaylarına bakışı ortaya koymak açısından anlamlı bulunmuştur.
4. Etik Dışı Alana Girebilecek Yaygın Uygulamalar
Bu çalışma için gözden geçirilen kaynaklarda rastlanan etik dışı alana girebilecek yaygın uygulama ve sınıflandırmalar bir araya toplanarak* ve yeni eklemelerle bir sınıflandırma yapmak uygun görülmüştür. Aşağıda belirlenen üst başlıklarda bu uygulama ve tartışma alanları sıralanmaktadır.
A. Çoğunlukla Bireysel Uygulama Kaynaklı Sorunlar
Ø Koruyucu tedavi uygulamaları da dahil olmak üzere zamanında ve doğru tedavinin seçilmemesi,
Ø Sağlık çalışanları-hasta iletişimi ile ilgili aksaklıklar,
Ø Tedavinin devam ettirilmesinde sorunlar, sağlık çalışanlarının tedavi sorumluluğunu aksatması,
Ø Zor hasta ya da hastalıkların baştan savılması başka doktor ya da hastanelere yönlendirilmesi,
Ø Hastayı görmeden ilaç yazılması yönündeki istekler,
Ø Hastanın aydınlatılarak onamının alınmaması,
Ø Tıbbi olmayan nedenlerle rapor/istirahat isteği,
Ø Maddi kazanç karşılığında, uygun olmayan bir işlemin yapılması yönündeki istekler,
Ø Hekimlerin yanlış/ gereksiz tıbbi uygulamaları nedeniyle hastaların mağdur edilmesi,
Ø Hekim ve tıbbi mümessil ilişkisinde; ilacın reçeteye yazılmasının pazarlık konusu olması, para medikal istem ve yaklaşımlar, çıkar karşılığı reçete yazılması,
B. Çoğunlukla Organizasyon veya Kurum Kaynaklı Sorunlar
Ø Hasta sayısının fazlalığı ve görev yükünün ağırlığı,
Ø Özellikle kazanç arttırıcı işlem ya da tedavi yöntemlerinin sağlık çalışanlarına telkin edilmesi,
Ø Ek ödeme ve teşvik sistemlerinin kurumsal davranışı olumsuz yönde yönlendirmesi,
Ø Kurumdaki diğer servislerde elde edilen ek ödeme seviyesine ulaşmak için o servislerin yaptığı etik dışı davranışların örnek alınması,
Ø Resmi hastaların faturalarının çok abartılması,
Ø Hastaneye gelir sağlamak amacıyla hastaların gereksiz yere fazladan yatırılması ve tıbbi işlemlere tabi tutulması,
Ø Hastalara Tabip Odaları’nın veya Bakanlığın belirlediği fiyattan farklı ücret tarifesinin uygulanması,
Ø Sağlık kuruluşlarının pahalı tedavi gerektiren uygulamalardan ve gelir getirmeyen sağlık hizmetlerinden kaçınması,
Ø Malzeme/ilaç alımlarında etik dışı sebeblerin etkili olması,
C. Hem Bireysel Hem de Organizasyon-Kurum Kaynaklı Sorunlar
Ø Tedavi önceliğine riayet edilmemesi ve hizmetten yararlanmada eşitlik ilkelerinin gözetilmemesi,
Ø Bürokratların, amirlerin ya da sağlık çalışanlarının tanıdıkları hastayla ilgili özel/ayrıcalıklı istekleri,
Ø Bir alt sağlık basamağında sonlandırılabilecek teşhis/tedavi/rapor vb. işlemlerin tamamlanmayarak sevk edilmek suretiyle hastaların mağdur edilmesi,
Ø Muayene ve tedavi aşamalarında kaynak ve idari yetersizlikler nedeniyle hastaların mağdur edilmesi,
Ø Bürokrasi ve mevzuattan/prosedürden kaynaklanan nedenlerle hastaların mağdur olması,
Ø Hastanın sağlık durumu ve kişiye özel diğer tüm bilgilerin sır olarak saklanamaması,
Ø Ağır vakaların hastaneye kabul edilmemesi, sosyal güvencesi olmayan hastalara seçici davranılması,
Ø Ürün tanıtıcıların kendi ürünleriyle ilgili özel istekleri.
D. Hasta Üzerinde Doğrudan Sonuçlar Doğuran Özellikli Uygulamalar
Ø Yararsız bir tedavinin devam ettirilmesi,
Ø Hastaya gerçeğin söylenmemesi,
Ø Hasta kişiliğine ve mahremiyetine saygı gösterilmemesi, hastanın durumu ve kişiye özel diğer tüm bilgilerin sır olarak saklanmaması,
Ø Zayıfların/güçsüzlerin sağlık hizmetleri ile ilgili haklarının korunmaması.
E. Etik Sorun İçeren Tartışma Alanları
Ø İnsan genetiğine özgü etik sorunlar ile genler,
Ø Her tıbbi gelişmenin denenmesi gerekliliği tartışmaları ile klonlama,
Ø Hangi konularda eğitim verilmesi gerektiği ile tıp etiği eğitimi,
Ø İlaç firmalarının hekimlerle olan ilişkileri ve tıp kongrelerindeki sponsorlukları,
Ø Organ bağışı ile ilgili etik konular, organ bağışları ve organ mafyası yönüyle organ nakli, ülüden organ alınmasında gerekli izin mekanizmalarının işletilmesinde sorunlar,
Ø Şahsi zorunluluk/ihtiyaçlar ile tıbbi zorunluluk/ihtiyaçların çatışması,
Ø Kaynakların/imkanların kullanım önceliği yada gereksiz(aşırı) kullanımı
Kaynakça
Akdur, Recep. «Koruyucu Sağlık Hizmetlerinde Etik Sorunlar.» Etik Bunun Neresinde içinde. Ankara: Ankara Tabip Odası Yayınları No : 1, Funda Matbaacılık, 1997.
Arda, Berna. «Tıbbi Etik: Temel Kavramlar ve Meslek Sorunlarımız.» Türk Toraks Derneği. http://www.toraks.org.tr/kisokulu.php?pid=51&sayfa=0 (2 25, 2010 tarihinde erişilmiştir).
Ateş, Hamza, Tuncay Güloğlu, ve Muharrem Es. Akademic Research On Public Ethics. Ethics and Custom Services, T.C. Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu ve Council of Europe Directtorate General of Human Rights and Legal Affairs-Technical Co-operative, 2010.
Gençkaya, Ömer Faruk. Kamu Yönetiminde Çıkar Çatışması. Ankara: Kamu Etiği Akademik Araştırmalar-Yolsuzluğun Önlenmesi İçin Akademik Çalışmalar, Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu ve Council of Europe Directtorate General of Human Rights and Legal Affairs, 2009.
Orhan, Fatih. Sağlık Hizmetlerinde Etik Boyut: Hastanede Çalışan Personelin Etiksel Sorunlara Yaklaşımlarının Belirlenmesine Yönelik Bir Alan Çalışması. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Sayım, Ferhat. «Sağlık Piyasası ve Etik.». Bursa: MKM Yayınları, 2011.
Sur, Haydar, ve Murat Çekin. Sağlık Hizmetleri ve Etik. İstanbul: Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu Yayını, 2009.
Transparency International. 2004/gcb/surveys_indices/policy_research. 2004. http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/gcb/2004 (2 23, 2010 tarihinde erişilmiştir).
—. 2007/gcb/surveys_indices/policy_research. 2007. http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/gcb/2007 (2 23, 2010 tarihinde erişilmiştir).
* Yalova Ün.İİBF.Öğretim Üyesi.(Makale konusunu geniş sayılabilecek “piyasa ve etik” bağlamında kaynakçada bilgileri yer alan “Sağlık Piyasası ve Etik” kitabında inceleyebilirsiniz. )
* Bir çok kaynaktan faydalanılmış ve eklemelerle yeni bir sınıflandırma yapılmıştır. Farklı sınıflandırmalar görebilmek için (Orhan, 2007-103 vd.) (Akdur:5-7) incelenebilir.
