İÇERİK VE BULGU ÖZETİ

6    MENA ÜLKELERİNDE SAĞLIK EKONOMİSİ

6.1. GİRİŞ

6.2. BÖLÜM MENA’DA SAĞLIĞA İLİŞKİN RAKAMLAR

6.2.1. Ulusal Sağlık Hesaplarının Gerekliliği

6.2.2. Kamu Sağlık Harcamalarının GSMH İçindeki %Payı

6.2.3. Kamu Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki % Payı

6.2.4. Kamu Sağlık Harcamalarının Toplam Kamu Harcamaları  İçindeki % Payı

6.2.5. Sağlık Harcamalarının Toplam GSMH İçindeki % Payı

6.2.6. Mena Bölgesinde Kişi Başı Sağlık Harcamaları

6.3. ÜLKE İNCELEMELERİ

6.3.1. Bahreyn

6.3.2. Libya

6.3.3. Katar

6.3.4. Yemen

6.3.5. Cibuti

6.3.6. İran

6.3.7. Kuveyt

6.3.8. Fas

6.3.9. Umman

6.3.10. Suudi Arabistan

6.3.11. Cezayir

6.3.12. Mısır

6.3.13. Irak

6.3.14. Tunus

6.3.15. Birleşik Arap Emirlikleri

6.3.16. Ürdün

6.3.17. Lübnan

6.3.18. Suriye

6.3.19. Sudan

6.3.20. Türkiye

6.4. Sonuç

1.1. Sonuç

Kamu ekonomisinin önemli bir ayağı olan sağlık harcamalarının artma eğiliminde olması hem bu ülke ekonomistleri için hem de bu ülkelere yatırım düşüncesindeki ülkemiz girişimcileri için önemli bir veridir. Bu çalışma ile bölge ülkelerinde sağlık harcamalarının gayri safi milli hasıladan aldığı pay ve benzeri makro veriler bir araya getirilmiştir.

Ülkelerdeki sağlığa ilişkin veriler aynı zamanda ekonomi için de çok önemlidir. Ekonomik aktivitenin onda biri sağlığa atfedilmektedir. Verimlilik ve ekonomik büyüme sağlıktan etkilenen unsurlardır. Ucuz önleyici stratejiler kötü sağlık koşullarından korunmak için etkili olabilecekken, bu stratejiler göz ardı edilebilmekte ve fonlanılmayabilmektedir. Sağlıkla ilgili genel olarak öne çıkan konular şu şekilde sıralanabilir.

Ø  Genellikle sağlık sistemlerinde büyük verimsizlikler bulunmaktadır. Yeni bir tip sosyal ve bütüncül sağlık hakkı gereklilik olarak ortaya çıkmaktadır.

Ø  Sağlıkkonularında daha fazla bilgi ve iletişim gereklidir. Önleyici tedbirler ve eğitim anahtar olarak görülmelidir.

Ø  Pandemilerekarşı hazırlıklı olunmalıdır. Açıklık, tüm aktörlerin tam işbirliğine engel olmayacak şekilde birbirine bağlı risklerin tanımlanması ve hafifletilmesine yardım etmelidir.

Ø  Sağlıkta iyileştirme, hastalığın önlenmesi ve afet hazırlığı, cari harcama yerine sermaye yatırımları olarak algılanmalıdır.

Ø  Kronikhastalık ve yetersiz beslenme konusunda daha etkin güçlü yönetim ve liderlik özellikle kamu-özel ortaklıkları yoluyla ve açık hedeflerle geliştirilmelidir.

Sağlık piyasalarının tamamına yakını, ne tamamen rekabetçi ne de tamamen tekelcidir. Sağlık piyasalarında özel sektör bulunmakla birlikte geniş bir devlet kesimi ve devlet sağlık harcamaları söz konusudur.

Sağlık finansman politikası şu konularda karar vermeyi gerektirir. Tahsisat nasıl yükseltilecektir? Tahsis edilen fonlar nasıl bir araya getirilecektir? Adil ve verimli bir şekilde nasıl kullanılacaktır? Bilgilendirilmiş şekilde kararsüreçleri için, kullanılan mali kaynakların miktarı, bunların geldiği yerler ve nasıl kullanıldığı konularında güvenilir bilgi gerekmektedir. Ulusal Sağlık Hesapları bir ülkedeki farklı sağlık bakım faaliyetleri, sağlayıcıları, hastalıklar, nüfus grupları ve bölgeler için kamu ve özel tüm sektörlerdeki sağlık harcamaları eğilimlerini izlemek amaçlı kanıtlar sağlar. Etkili sağlık finansmanı için ulusal stratejiler geliştirilmesi ve sağlıkta ek fonların arttırılmasına yardımcı olur. Çalışmada Ulusal Sağlık Harcamalarına ilişkin konu başlıklarında bölgeyle ilgili bir takım sonuçlar ortaya çıkmıştır. Buna göre;

Kamu sağlık harcamalarının toplam sağlık harcamaları içindeki payı tek başına ülkedeki sağlık harcamalarının yeterliliğini ifade edecek bir ölçüt değildir. Sağlık harcamalarının seviyesi ile ilgili değerlendirmeler genellikle kişi başı sağlık harcamaları üzerinden yapılmaktadır. Kamu sağlık harcamalarının toplam sağlık harcamaları içindeki payı ise özellikle sosyal devlet anlayışı ile ilintilendirilmektedir. Devletler özellikle sağlıkta eşitlik ve adalet ilkelerini öne alıp, etkin bir kamu sağlık sistemi kurabilmektedir. Etkin bir kamu sağlık sisteminin olduğu ülkelerde de özel sağlık harcamaları gelişse bile toplam sağlık harcamaları içindeki payı itibariyle kamu sağlık harcamalarının çok gerisinde kalmaktadır.

Kamu sağlık harcamalarının toplam sağlık harcamaları içindeki payına ülkeler bazında bakıldığında, bölge ülkelerinin 1997-2009 aralığında %56,9’luk bir ortalamaya sahip olduğu gözükmektedir. Bu ortalama bölgedeki sağlık harcamalarının %43,1’inin kişisel finansmanla gerçekleştiği şeklinde de okunmaktadır. Bu durumda gelir dağılımı konusundaki dengesizlik ve yetersizlikler sağlık hizmetini almayı zorlaştıracak bir unsur olarak karşımıza çıkacaktır. Aynı dönemde kamunun payında Türkiye için çıkan ortalama ise %69,4 ile bölge ortalamasından yaklaşık 13 puan yukarıda gerçekleşmektedir. Bu durum sosyal devlet uygulamaları açısından olumlu görülebilir. Bölge ülkelerinde en yüksek ortalama Umman, Kuveyt, Cezayir, Katar, BAE ve Cibuti’de bulunmaktadır. Bu ülkelerde kamunun sağlık harcamalarına ayırdığı payın toplam sağlık harcamaları içindeki payı Türkiye’nin ortalamasından da yüksektir. Ortalaması en düşük ülke ise Sudan olarak göze çarpmaktadır. Sudan’ın ortalaması %29 civarındadır.

Bir önceki oranda olduğu gibi kamu sağlık harcamalarının toplam kamu harcamaları içindeki payı da tek başına ülkedeki sağlık harcamalarının yeterliliğini ifade edecek bir ölçüt değildir. Ancak ülke bütçesinde sağlık harcamalarına ne kadar pay ayrıldığı, bu ülkenin sağlığa, dolayısıyla vatandaşlarının sağlıklı gelişimine ayırdığı pay olarak algılanmaktadır. Bu yönüyle de sosyal devlet anlayışı ile ilintilendirilebilmektedir. Bu oran aynı zamanda devletin vatandaşa bakış açısının belirlenmesinde de kullanılmaktadır. Çünkü kamu harcamalarının dağılımını belirleyen maliye politikaları aynı zamanda içinde bulunulan rejimin önceliklerini de ifade etmektedir. Birincil öncelik genellikle bütçeden daha fazla pay almaktadır. Eğitim ve sağlık harcamalarının bütçeden aldığı payın yüksekliği ülkelerin gelişmişlik düzeyleriyle ilintilendirilebilmektedir. Savunma harcamaları diğer harcamaların çok çok önünde bir devlet için savunma harcamalarının ön plana çıkartıldığı, dolayısıyla kamu kaynaklarının ağırlıklı olarak askeri harcamalar için ayrıldığı ifade edilmekte ve gerekçeleri sorgulanabilmektedir.

Kamu sağlık harcamalarının toplam kamu harcamaları içindeki payına ülkeler bazında bakıldığında, bölge ülkelerinin 1997-2009 aralığında %7,9’luk bir ortalamaya sahip olduğu gözükmektedir. Aynı dönem için aynı veri tabanındaki veriler kullanıldığında Türkiye için çıkan ortalama ise %11,0 ile bölge ortalamasından 3,1 puan yukarıda gerçekleşmektedir. Bölge ülkelerinde en yüksek ortalama Ürdün, Cibuti, Bahreyn, Lübnan, İran ve Cezayir’de gerçekleşmektedir. Bu ülkelerin ortalaması %9’un üstündedir. Ürdün ve Cibuti dışındaki bölge ülkeleri ortalamalarının tümü Türkiye ortalamasından düşük çıkmaktadır. Ortalaması en düşük ülke ise %2,4 ile Irak olarak göze çarpmaktadır.

Sağlık harcamalarının ülkenin gayrisafi milli hasılası içindeki payı da ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin belirlenmesinde kriter olarak kullanılabilmektedir. Bu oranla ülkenin toplam üretim kapasitesinin ne kadarının sağlık hizmetleri üretiminden kaynaklandığı anlaşılmaktadır.

Sağlık harcamalarının toplam GSMH içindeki payına ülkeler bazında bakıldığında bölge ülkelerinin 1997-2009 aralığında %4,75’lik bir ortalamaya sahip olduğu gözükmektedir. Aynı dönem için aynı veri tabanındaki veriler kullanıldığında Türkiye için çıkan ortalama ise %5,21 ile bölge ortalamasına yakın, ancak 0,46 puan yukarıda gerçekleşmektedir. Bölge ülkelerinde en yüksek ortalama Lübnan, Ürdün, Cibuti, Tunus ve Mısır’da gerçekleşmektedir. Bu ülkelerin ortalaması Türkiye ortalamasının da üstündedir. Lübnan ve Ürdün’ün ortalamaları oldukça yüksek ve %10 civarındadır. Ortalaması en düşük ülke ise %2,6 ile Irak olarak göze çarpmaktadır.

Dünya sağlık teşkilatı kişi başı sağlık harcamalarını ele alırken iki temel parite kullanmaktadır. Birincisinde harcamalar Dolar cinsinden ele alınarak harcama rakamları bulunmakta, ikincisinde ise yine Dolar kullanılmakla birlikte satın alma gücü paritesine göre hesaplama yapılmaktadır. Çalışmada her iki istatistik de tablolanmış ancak bölge ülkelerinin yorumlanmasında satınalma gücü paritesine göre hazırlanmış tablo ve sıralamanın yerinde olcağı düşünülmüştür. Buna göre tabloda yer alan bölge ülkelerinin ortalaması 1997 yılında 421 Dolar’dan 2009 yılında 745 Dolar’a yükselmiştir. Türkiye’nin kişi başı sağlık harcaması ise 248 Dolar’dan 965 Dolar’a yükselmiştir. 1997 yılı itibariyle Türkiye rakamı bölge ülkeleri ortalamasının önemli miktarda altında iken 2009 itibariyle bu ortalamanın önemli miktarda üzerine çıkmıştır.

Ayrıca dünya ülkelerinin tümüne ait bir önceki veri setine ulaşılmıştır. Bu veri setinden dünya ülkelerinin 2000 ve 2007 yılı ortalama verileri çekilerek çalışmada hazırlanan Mena bölgesine ilişkin aynı yıl ortalamaları ile bir araya getirilmiştir. Buna göre, bölge bu ortalamalar, coğrafi bölge tanımlarında Amerika ve Avrupa bölgesi dışındaki bölgelerden daha yukarıda bir ortalamaya sahip olmuştur. Dünya Sağlık Teşkilatının 4’lü gelir grubu ayrımında ise ortanın altı gelir grubu ülkelerinden yüksek olup orta üstü gelir grubu ülkelerine yakın bir sağlık harcaması gerçekleştirmiştir.