HASTANELER İÇİN DIŞ KAYNAKLARDAN YARARLANMA (OUTSOURCİNG) UYGULAMALARI VE İŞLETME GİDERLERİ ÜZERLERİNDEKİ ETKİLERİ
Doç. Dr. Ferhat SAYIM
Yalova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü
f_sayim@hotmail.com
Mahmut Fevzi GÜN
Yalova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü Yüksek Lisans Programı
mfevzigun@hotmail.com
ÖZET
Günümüz iş dünyasının odağında bulunan birçok yeni yönetim kavramı, dış kaynak kullanımı örneğinde olduğu gibi sağlık hizmetlerinin sunumunda da kendine yer bulmaktadır. Modern bir yönetim stratejisi olarak kabul gören işletme dışı kaynaklardan yararlanma uygulamaları kendine has özellikler taşıyan sağlık hizmetlerinin en büyük sunucusu konumundaki hastanelerde de etkin bir şekilde kullanılmaktadır.
İşletmelerin temel yeteneklerinden olmayan faaliyetleri, konusunda uzman ve etkili bir hizmet sağlayıcıya devretmesi olarak tanımlanabilecek dış kaynak kullanımının ortaya çıkışında birçok faktör etkili olmakla birlikte, söz konusu faaliyet hastane işletmelerinin öz yeteneklerine odaklanmasını sağlamakta ve hastane yönetimlerine karar alma aşamalarında hız, esneklik ve kontrol edilebilirlik gibi avantajlar sağlamaktadır. Daha az kaynakla daha etkin ve verimli bir şekilde sağlık hizmeti sunma amacına dayanan dış kaynak kullanımının doğru kullanıldığı takdirde hastane giderlerinde de maliyetleri düşürücü bir etkiye sahip olduğu görülmektedir.
Bu çalışmada, dış kaynak kullanımı ve dış kaynak kullanımında bulunan hastaneler ve hastanelerin yer aldığı sağlık hizmetleri çevresi hakkında bilgiler verilmektedir. Bununla birlikte dış kaynak kullanımın hastane giderleri üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi amaçlanmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Dış Kaynak Kullanımı, Hastaneler, Maliyet
ABSTRACT
In today's business world, the focus of many of the new management concept, as in the case of outsourcing the provision of health services finds its place. As a modern management strategy to benefit from any non-business applications with its unique features of health services at hospitals in the position of the largest server can be used effectively.
Businesses are not the basic capabilities of activities, expert and effective service provider, has transferred to the emergence of outsourcing can be defined as effective, although many factors, ability to focus on core businesses that operate hospitals and hospital management of providing decision-making stages of the speed, flexibility and controllability advantages provides. Fewer resources to provide health care services more effectively and efficiently based on the purpose of the use of external resources, if used correctly observed that hospital costs have an impact in lowering costs.
In this study, the use of outsourcing and the outsourcing of health services including hospitals and hospitals provide information about its surroundings. However, the use of outsourcing is to evaluate the effects on hospital costs.
GİRİŞ
Amaçları gerçekleştirme ve rekabetten geri kalmama anlamında kaynakları daha etkin ve verimli bir şekilde kullanma zorunluluğu doğuran yeni küresel gelişmeler tüm sektörel yapıları yakından ilgilendirmektedir. Çağımızda artık eskinin basmakalıp işletme organizasyonları, yerini hızlı kararlar alıp hızlı şekilde uygulama aşamasına geçen dinamik işletmelere bırakmaktadır. İşletmelerin bu doğrultuda en iyi yaptıkları işlere veya öz yeteneklerine odaklanıp kaynak kullanımı hususunda avantajlı konuma gelme çabaları anlamlı bir gerekçe halini almaktadır. Literatürde dış kaynak kullanımı veya outsourcing denilen ve işletmenin temel yeteneklerinden olmayan faaliyetlerini, konusunda uzman ve etkili bir hizmet sağlayıcıya devretmesi olarak tanımlanan yeni yönetim stratejileri de başta hastaneler olmak üzere sağlık sektöründe de kendine hızlı bir şekilde uygulama alanı bulmaktadır. Sağlık hizmetlerinin emek yoğun, yüksek mesleki deneyim ve ileri teknoloji gerektiren acil ve ertelenemez yapısı, sağlık hizmetlerinin maliyetlerinde yaşanan artışlar, sağlık hizmetleri yönetimde dış kaynak kullanımı gibi yeni yönetim stratejilerini uygulamaya geçirebilecek daha profesyonel bir yönetim anlayışı ihtiyacını doğurmaktadır.
Sağlık hizmetlerinin en büyük sunucusu konumundaki hastanelerin bünyesinde, temel yetenekleri dahilindeki tıp hizmetleri ile veri işleme, hasta taşıma, güvenlik, yemek, temizlik gibi uzmanlık gerektiren farklı alanlarındaki faaliyetler birlikte yürütülmektedir. Birbirinden farklı özelliklere sahip bu hizmetlerin etkin ve verimli bir şekilde sunulması sağlık hizmet kalitesinin standartlarını belirlerken aynı zamanda maliyetler üzerinde de olumlu anlamda değişimler yaratmaktadır.
Çalışmanın ilk iki bölümünde dış kaynak kullanımı ve sağlık hizmetleri hakkında tanımlayıcı bilgiler sunulmakla birlikte, sonraki bölümlerde hastanelerde dış kaynak kullanım uygulamalarının maliyetlere olan etkilerinin tartışmaya açılması amaçlanmaktadır.
1 DIŞ KAYNAK KULLANIMI
Günümüzdeki hızlı değişim ve artan küresel rekabet, işletmelerin giderek daha fazla esnek yapılara sahip olmalarını gerektirmektedir. Geleceğin organizasyonları, bugünkünden çok daha hızlı hareket etmeye olanak veren yapılar üzerinde oluşacaktır. Sözgelimi büyük organizasyonlar, daha bağımsız olarak hareket edebilen iş üniteleri gruplarına doğru dönüşmektedir (YAĞMUR; 2007:5). Çalışma hayatında ilk kez Wisconsi şirketinin 1988 yılında Omni Resource şirketine tesis yönetimini devrettiği zaman kullanılan dış kaynak kullanımı kavramı ile ilgili birçok tanım yapılmıştır(GÜNGÖR; 2007:2). Dış kaynaklardan yararlanma genel itirbariyle, ürünün imal edilmesi için gerekli parçaların ya da diğer katma değer oluşturan faaliyetlerin işletme dışındaki bir kaynak tarafından sağlanması olarak tanımlanmıştır(UYGUR; 2009:189).
Bir başka tanıma göre ise DKK, işletmenin temel yeteneklerinden olmayan faaliyetlerini, konusunda uzman ve etkili bir hizmet sağlayıcıya devretmesidir. Bu uygulama, işletmelere zaman ve maliyetler açısından büyük ölçüde tasarruf sağlayan önemli bir adımdır. Bu şekilde işletme, aynı zamanda istediği kaliteyi de uzmanlaşmış tedarikçi firma sayesinde yakalamış olmakta ve işletmenin verimlilik gücü artmaktadır. Geleneksel olarak outsourcing terimi “outside resourcing’in” kısaltması olarak kullanılan bir kavramdır. Bununla birlikte yönetim outsourcing kavramı literatürde farklı şekil ve anlamlarda kullanılmaktadır.“Dışarıya iş verme”, “Dışarıdan temin” veya “Dış kaynaklardan yararlanma” gibi farklı şekillerde dilimize çevrilen bu kavram sözlükte, kaynakların dışarıya transfer edilmesi ve ikinci derecede önem sırasına sahip işlerin işletme dışına kaydırılması anlamına gelmektedir (KARAHAN; 2009:187).
Dış kaynaklardan yararlanma ile elde edilecek üstünlük, operasyonel, stratejik ya da her ikisi birden olabilir. Operasyonel üstünlükler, kısa vadeli engellerin aşılmasını sağlarken, stratejik üstünlükler fırsatların en üst düzeyde kullanımı için uzun dönemli katkı sağlayabilir. (UYGUR; 2009:189-190).
Outsourcing, global kaynak kullanımına da denmektedir. İmalatçıların ürünlerini, daha ucuz hammadde ve tedarikçilerin olduğu ülkelerde yaptırması anlamına gelmektedir. Örneğin, Bir işletme anlaşmasını yerel bir işletmeden alıp, 8000 mil uzakta bulunan Uzak Doğu’daki bir işletmeye verebilir. (URAY 2008: 179)
Tanımlara bakıldığında DKK kavramının herhangi bir tedarik uygulamasından farklı olmadığı düşünülebilir. Ancak, dış kaynak kullanımı uygulamalarının tedarik uygulamalarından temel farkı “organizasyonun daha önce kendi bünyesinde gerçekleştirdiği faaliyetleri ya da yeterli kapasite ve olanaklara sahip olmasına rağmen gerçekleştirebileceği faaliyetlerinin bir kısmını dışarıdan bir organizasyona devretmesi” şeklinde ortaya çıkmaktadır (KARAHAN; 2009:187).
Tüm sektörlerde hızla yayılan dış kaynak kullanımı, organizasyon yapısını da değiştirmektedir. Dış kaynak kullanımı nedeniyle pek çok şirkette bilgisayar şirketleri yok olmaktadır. Firmalar özellikle data prosesing işlemlerini bu konuda uzman olan şirketlere devretmektedir. İşletmeler outsourcing yoluyla gereksiz departmanlardan kurtulup yalın hale gelmektedirler. Bu da hem maliyetleri düşürüp hem de işletmenin karar alma sürecini hızlandırmaktadır(URAY 2008: 186).
Dış Kaynak Kullanımının özelliklerini sıralayacak olursak (DÖĞÜCÜ, SAYIM; 2009:264);
· İşletmelerin finansal kaynaklarından etkin bir şekilde yararlanmasını sağlayan,
· Uzun vadeli çözüm üreten,
· Birçok faaliyetin dış kaynaklar aracılığıyla sağlanmasına yardımcı olan,
· Hangi faaliyetlerin tedarikçi işletmelerden yararlanarak gerçekleştirilmesi gerektiğine karar verilen,
· İşletmeleri en iyi yaptığı iş üzerine yoğunlaştıran,
· Ama iş kaybı anlamına gelmeyen bir yöntem özellikleri arasında sayılabilir.
DKK yaklaşımı ölçülebilir ve ölçülemeyen kriterlerin analizini gerektirmektedir: Ölçülebilen kriterler maliyetler, sabit maliyetlerin artması, yatırımlar ve gelirler; ölçülemeyen kriterler ise stratejik ilgi, güvenilirlik, operasyonlar arasındaki bağlantı, iş istikrarı, yönetilebilirlik ve dış kaynak sağlayıcılarına bağımlılıktır (KARACA; 2006:69).
İşletme, bir faaliyeti dışarıdan temin etmeye karar vermeden önce;
İşletmenin buna ihtiyacı var mıdır?
İşletmenin hangi faaliyetleri için dış kaynaklardan yararlanılacaktır?
İşletme kültürü dış kaynaklardan uygulamasını destekleyecek midir?
Bu faaliyette rekabet avantajı elde etmek için potansiyel gücün derecesi nedir?
Faaliyet dışarıdan satın alındığında piyasadaki başarısızlıktan doğabilecek zayıflık ve rekabet gücünü yitirme derecesi nedir?
Talepteki gerekli esnekliği elde etmek ve uygun bir kontrol sağlamak için dış kaynak sağlayıcısı ile sözleşme düzenlemelerini yeniden yapılandırarak ortadan kaldırmak mümkün olur mu? Bu amaçla ne yapılabilir? Sorularını yanıtlamalıdır (KARACA; 2006:69-70).
Bu soruları kendi içyapılarında ve bulundukları pazar koşullarında doğru bir şekilde değerlendiren işletmeler kazanan işletmelerden olabilmektedir. Değişimleri doğru olarak algılayabilen, değer analizi yapabilen, güçlü ve gelişmeye açık noktalarını belirleyerek, temel yeteneklerini ve dış kaynaklardan yararlanacakları alanları doğru olarak tespit edebilen işletmeler, rekabet avantajı elde edebilmektedirler (KARACA; 2006:70).
2 SAĞLIK HİZMETLERİNİN ÖZELLİKLERİ VE SAĞLIK İŞLETMELERİNDE DIŞ KAYNAK KULLANIMI
Sağlık hizmetleri hastalıkların teşhis, tedavi ve rehabilitasyonu yanında, hastalıkların önlenmesi ve toplum ve bireyin sağlık düzeyinin geliştirilmesi ile ilgili faaliyetler bütünü anlamına gelmektedir (KAVUNCUBAŞI; 2000:34). Sağlık hizmetlerinin etkin sunumu, toplumsal gelişmenin en temel öğelerinden birisini oluşturmaktadır (YAĞMUR; 2007:62)
Sağlık hizmetleri, çeşitlilik göstermesi ve insan hayatının kalitesi ile doğrudan ilişkili olması nedeniyle yönetim açısından özellikleri olan bir alandır (HAYRAN, SUR; 2005:19). Sağlık hizmetleri, koruyucu sağlık hizmetleri, tedavi hizmetleri, rehabilitasyın hizmetleri ve sağlığın geliştirilmesi olmak üzere dört ana grupta toplanmaktadır. Sağlık hizmeti sunan kurumlar ürettikleri sağlık hizmetlerinin türüne göre farklılaşırken bununla birlikte büyük bir bölümü dört grupta toplanan sağlık hizmetlerini değişik düzeyde üretmektedirler (KAVUNCUBAŞI; 2000:34). Örneğin, koruyucu sağlık hizmetleri ile ilk basamak tedavi edici sağlık hizmetlerinin yönetiminde, topluma yönelik ve sektörler arası işbirliğini gerektiren bir dizi yönetsel faaliyet gerekirken, ikinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetlerinin verildiği hastanelerde, otelcilik hizmetlerinin yanı sıra, poliklinik, laboratuvar, röntgen, ameliyathane hizmetleri gibi geniş yelpazedeki yönetim çeşitliliği sağlık hizmetlerinin yönetimini karmaşık hale getirmektedir(HAYRAN, SUR; 2005:19).
Koruyucu sağlık hizmetleri , kişiye ve çevreye yönelik olmakla birlikte koruyucu sağlık hizmeti sunan sağlık evi, işyeri reviri, sağlık ocağı, ana çocuk sağlığı ve Aile Planlaması Merkezi, Dispanser gibi kurumlar, daha çok ayaktan olarak tabir edilen birinci basamak tedavi hizmet sunumunun gerçekleştirilmesine de katkıda bulunmaktadırlar.
Tedavi Hizmetleri sağlık durumu bozulan kişilerin, eski sağlık düzeylerine ulaşmaları için verilen sağlık hizmetleridir. Günübirlik ve yataklı olmak üzere iki ana grupta toplanan tedavi edici sağlık hizmetleri, hizmet kapsamı ve hizmet yoğunluğu kriteri esas alınarak birinci, ikinci ve üçüncü basamak olmak üzere sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır. Birinci basamak sağlık hizmetleri daha önce de belirtildiği gibi günübirlik(ayaktan) tedavi hizmetlerini içerirken, ikinci basamak tedavi hizmetleri, yoğun tıbbi bilgi ve teknoloji gerektirmeyen hastalıkların tedavisiyle ilgili hizmetleri kapsamaktadır. Üçüncü basamak tedavi hizmetleri ise üniversite hastanesi gibi eğitim hastaneleri tarafından verilen, yoğun bilgi ve teknoloji gerektiren tedavi hizmetleridir.
Rehabilitasyon hizmetleri ise, hastalık ve kaza sonucunda kişilerin kaybettiği bedensel ve zihinsel becerilerin tekrar kazandırılmasına yönelik hizmetlerdir. Söz konusu hizmetler, eşgüdümlü ve bütünlük gösteren tıbbi, sosyal, eğitsel ve mesleki faaliyetler aracılığıyla, kaza ve hastalık sonucu sakatlanan kişilere olanaklı olduğunca yüksek işlevsel beceriler kazandırmayı amaçlamaktadır. Yataklı veya günübirlik olarak sağlanan rehabilitasyon hizmetleri Tıbbi ve Sosyal Rehabilitasyon olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
Sağlığın Geliştirilmesi Hizmetleri ise, temel sorumluluğu bireylere yüklenen hizmetlerdir. Bu sayede bedensel ve zihinsel sağlık durumu, yaşam kalitesi ve yaşam süresinin yükseltilmesi amaçlanmaktadır. Bugün birçok hastalığın bireylerin yaşam tarzlarından alışkanlıklarından kaynaklandığı bilinmektedir. Sağlığın geliştirilmesi de bireyi odağına alarak kapsamını genişletmekte sağlık eğitimi disiplinini de içine alacak şekilde çevreyi, ulusal ve uluslar arası boyutta politik ve sosyal yapıyı değiştirmeyi hedeflemektedir (KAVUNCUBAŞI; 2000:34).
Yukarıdaki dört ana gruba toplanmış olan sağlık hizmetlerini sağlayan sağlık kurumları da birbirlerinden farklılıklar göstermekte yapısal, sürece ve çıktıya dair özellikler barındırmaktadırlar.
Buna göre yapısal olarak (KAVUNCUBAŞI; 2000:34);
-Sağlık kurumlarında uzmanlaşma seviyesi çok yüksektir,
-Sağlık kurumlarında işlevsel bağımlılık çok yüksektir,
-Sağlık kurumlarında insan kaynakları profesyonel kişilerden oluşur,
-Hizmet miktarını ve sağlık harcamalarının önemli bir bölümünü oluşturan hekimler üzerinde tam etkili olan yönetsel ve kurumsal denetim mekanizması kurulmamıştır,
-Hastaneler başta olmak üzere tüm sağlık kuruluşlarında ikili otorite hakkı bulunmaktadır ve bu durum eşgüdümleme, denetim, ve çatışma sorunlarına yol açabilmektedir.
Süreçle ilgili olarak;
-Sağlık işletmelerinde yapılan işler oldukça karmaşık ve değişkendir,
-Sağlık kurumlarında gerçekleştirilen etkinliklerin büyük kısmı acil ve ertelenemez niteliktedir,
-Yapılan işler hata ve belirsizliklere karşı oldukça duyarlıdır ve tolerans gösteremez.
Ve çıktıyla ilgili olarak da
-Çıktının tanımlanması ve ölçümü güçtür.
Sağlık işletmelerinin görevleri şu şekilde sıralanabilir;
• Koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetlerini eşit, kaliteli, kaynak israfına yol açmaksızın gerektiğinde kurum dışından hizmet satın alarak halka sunmak,
• Tesis edilecek eğitim, denetim, değerlendirme ve oto-kontrol sistemi ile verimli sağlık hizmeti ve Sağlık Bakanlığı’nın izin ve denetiminde uzmanlık eğitimi vermek ve hizmet alanında örnek olmak,
• Modern teşhis ve tedavi metot ve teknolojilerini takip etmek ve gecikmeksizin uygulamak,
• Tıp ve sağlık işletmeciliği sahalarında araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bulunmak,
• Toplumun sağlık seviyesinin yükseltilmesine katkıda bulunmak (YAĞMUR; 2007:62).
Tedavi hizmetleri koruyucu ve geliştirici sağlık hizmetleri eğitim ve araştırma gibi temel işlevlere sahip hastaneler;
-Mülkiyet , (Sağlık Bakanlığı, MSB, Tıp Fakülteleri, Azınlık Hastaneleri)
-Eğitim Statüsü , (Hekimlerin Uzmanlık Eğitimi Veren ve Vermeyen Olmak Üzere İkiye Ayrılır)
-Hizmet Türü (Genel Hastaneler ve Dal Hastaneleri)
-Büyüklük (Başlıca Büyüklük Ölçütleri Yatak Sayısı, Personel Sayısıdır)
-Hastaların Yatış Süresi (Akut Bakım Hastaneleri 30 Günden Daha Kısa Süre Yatmayı Gerektiren Hastalıkların Tedavisiyle İlgilenirken, Kronik Bakım Hastaneleri 30 Günden Fazla Yatış Gerektiren Tedavi Hizmetleri Sağlamaktadır. Akıl ve Ruh Sağlığı Hastaneleri Kemik Hastalıkları Hastaneleri Kronik Bakım Veren Hastanelere Örnektir)
-Akreditasyon Durumu (Hastaneler Akredite Edilen ve Akredite Edilmeyen Hastaneler Olarak da sınıflandırılmaktadırlar)
-Dikey Bütünleşme Basamağı (Birinci Basamak –Ayaktan-, İkinci Basamak –Kısa Süreli Yataklı Tedavi Hizmeti Verenler-, Üçüncü Basamak –Gelişmiş Teknolojik Donanıma Sahip Hastanelerdir. (KAVUNCUBAŞI; 2000:76,77,78)
Olmak üzere sınıflandırılmaktadır.
Tıp biliminin çeşitli uzmanlık dallarına ayrılarak gelişmesi, tıp teknolojisinde yeni buluşların uygulanmaya konulması ve çağdaş insanlara özgü bir takım yeni hastalıkların ortaya çıkması, hastanelerin organizasyon şekillerini ve bu organizasyon yapısını oluşturan unsurları önemli ölçüde etkilemiştir. Amaç ve görevlerine göre bölünmemiş bir hastanede her sağlık hizmetine ayrılmış yirmiden fazla alt organizasyon birimi bulunmaktadır (ŞEKER,http://www.scribd.com/doc/33563938/DI%C5%9E-KAYNAK-KULLANIMI-MAKALE : 5) Bununla birlikte, tedavi hizmetlerinin en büyük üreticisi durumunda olan hastanelerin sahip olduğu imkanlar oldukça kısıtlıdır. Bu kısıtlar altında sağlık hizmetlerinde verimliliğin ve etkinliğin artırılması zorunlu hale gelmiştir. Bu doğrultuda hastaneler, temel yetenekleri dışında kalan hizmetleri dışarıdan satın alma yoluna gitmektedirler (KARACA; 2006:75)
Geniş bir amaçlar dizisi gerçekleştirmeye çalışan çağımızın kompleks organizasyonu olan bu hastaneler daha etkin ve verimli olmak için temel yeteneklerine odaklanmalı temel yetenekleri dışında kalan hizmetleri hastane yönetimi bu alanda temel yetenek kazanmış uzman firmalara vermelidir. Hastanelerdeki hizmet kalitesi böylece daha etkin ve verimli hale gelmektedir (ÇAKIRER; 2002:3).
2.1 Hastanelerin Temel Yetenekleri
Temel yetenekler bütünleştirilmiş ve organizasyonel öğrenme prosesleri tarafından koordine edilmiş;
*Müşteriler için görülebilir değere sahip,
*Rakiplere göre emsalsiz,
*Zor taklit edilebilen,
*Birçok pazara potansiyel giriş sağlayabilen, tekonolojilerin, know-how’un, süreçlerin ve bakış açılarının bütünüdür(URAY 2008: 156)
Bir firmanın tüm kaynak ve değerleri kritik stratejik değer niteliği taşımamaktadır. Aslında bazı kaynak ve yetenekler, firma için rakiplerine göre daha zayıftır ve bir yeteneksizlik alanıdır. Yani bazı kapasite ve kaynaklar, bir temel yeteneğin gelişmesine hem engel olur hem onu bastırırlar(URAY 2008: 155). Bundan dolayı, her işletmede olduğu gibi hastanelerin de kendine has temel yetenek geliştirmeleri önerilmektedir. Hastanelerde, bu temel yetenek ile doğrudan ilgili iş ve faaliyetler hastane yönetimi bünyesinde yürütülmeli diğer tüm işler dış kaynaklardan yararlanılarak uzman firmalar tarafından gerçekleştirilmelidir. Hastaneler için temel yetenek; hastaneleri en iyi bildikleri işleri yapmaya yani tıbbi hizmetlere odaklanmaya, tıbbi hizmetler dışında yapılması gereken tün işleri dış kaynaklardan yararlanılarak uzman firmalara yaptırmakla eşdeğerdir. Hastaneler böylece hizmet kalitesini artırarak hasta ve çalışan personelin tatmininin artmasını sağlamaktadır. Ayrıca hastanelerde karmaşık olan organizasyon yapısı yalınlaşacak, organizasyon kademeleri azalacak ve hastane temel yeteneklerine odaklanma fırsatı sağlayacaktır (ÇAKIRER; 2002:104).
Şekil 1. Hastane Yönetiminde Dış Kaynaklardan Yararlanma
Dış Kaynaklardan Yararlanma
Destek Hizmetleri
(Yan Faaliyetler)
Temel Yetenekler
(Ana Faaliyetler, Uzmanlık Alanı )
(ÇAKIRER, 2002:3).
2.2 Hastanelerde Dış Kaynaklardan Yararlanma (Outsourcing) İlişkisi
Günümüzde tıp teknolojisinin gelişmesinin sonucu olarak hastaneler, kaliteli, verimli, etkin ve hasta tatmini yüksek sağlık hizmeti sunabilmek için temel yetenekleri olan tıbbi hizmetler üzerine odaklanmak da ve bu alanda uzmanlaşmaktadırlar. Hastaneler gün geçtikçe artan bir şekilde temel yeteneği alanına girmeyen hizmetler için uzman firmalardan yararlanmaktadır. Hastaneler için uzman firma; bir hastanenin temel yeteneği dışında kalan işlerin yapılmasını üstlenen ve temel yeteneği bu işler olan firmalara denir. Hastanelerde dış kaynaklardan yararlanma ilişkisine baktığımızda, bir tarafta hastanelerin hammadde, malzeme ve hizmet aldığı uzman firmalar, diğer tarafta da sunduğu hizmetleri olan hastalar ve çalışan personel almaktadır (ÇAKIRER; 2002:4). Şematik olarak ifade edilirse:
Şekil 2 . Hastanelerde Dış Kaynaklardan Yararlanma İlişkisi
HASTALAR VE ÇALIŞAN
PERSONEL
Kaynak: ÇAKIRER Mehmet Akif, Devlet Hastanelerinde Dış Kaynaklardan Yararlanma (Outsourcing) Yönteminin Uygulanabilirliği Ve Bir Uygulama, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi , 2002, s.4
Dış kaynaklardan yararlanma yöntemi ile birlikte sağlık hizmetlerinde serbest rekabet şartlarının doğal sonucu olarak sağlık hizmetlerinin etkinleştirilip yaygınlaştırılıp ve kalitesinin yükseltilip, dolayısıyla sağlık hizmetlerinin gerek bu hizmetten yararlanan hastalar gerekse bu hizmete veren sağlık personeli açısından eziyet olmaktan çıkarılıp böylece insanlara, insan haysiyetine yakışır şekilde, çağdaş seviyede sağlık hizmetlerinden yararlanma imkanı verilebilmektir. Dış kaynaklardan yararlanma yöntemi ile rekabet ön plana çıkmakta, dolayısıyla hastaneler bazı hizmet bölümlerinden arınarak uzmanlık hastanelerine dönüşmekte diğer taraftan daha az çalışan personel ile daha çok iş yapılabilmektedir (YAĞMUR; 2007: 68).
2.3 Hastanelerde Dış Kaynaklardan Yararlanma (Outsourcing) Yönteminin Uygulama Nedenleri
Dış kaynaklardan yararlanma yöntemini kullanan sağlık işletmeleri maliyetlerin kısılması, daha etkin bir yönetim şeklinin hayata geçirilmesi, performansın arttırılması gibi konularda bu yola başvurmayan diğer işletmelere nazaran önemli avantajlar elde etmektedirler. Sağlık işletmelerini dış kaynaklardan yararlanma yoluna iten maddeler sıralanacak olursa şu şekilde ifa edilebilir (YAĞMUR; 2007: 68);
• Yönetimde Esnekliği Sağlama
• Verimliliği Artırma
• Hasta ve Çalışan Tatminini Artırma
• Maliyetleri Azaltma
• Yönetimde Karmaşıklığı Giderme
• Temel Yeteneklere Odaklanma
• Gelişen Tıp Teknolojilerini Takip Etme
• Hizmet Kalitesini Artırma
• Optimum Kaynak Dağılımını Sağlama
• Riski Azaltma
• Kontrol Dışı Fonksiyonların Denetimi Sağlaması
• Zaman Tasarrufu Sağlama.
• Çağdaş Yönetimi Sağlama
• Organizasyonel Küçülmeyi Sağlama
• Toplam Kalite Yönetimine Geçişi Sağlama
Tüm bu dış kaynak kullanımı nedenlerinin yanında hastanelerde bir alandaki fonksiyonunu başka bir işletmeye devretmek suretiyle dış kaynak kullanmasının birçok avantajının olmasının yanı sıra bununla ilgili bir takım dezavantajlar da içermektedir (SAĞNAK; 2010:61).
İşletmelerin yapılarına ve iş kültürüne bağlı birçok faktör dış kaynak kullanımının gelişimini engellemektedir. DKK isteği yeni bir yönetim şekli gerektirdiğinden, DKK’nin şirketin bütün sorunlarına çözüm getiriyormuş gibi görünen bir tehlikeyi de beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, ilk olarak firmanın potansiyel dezavantajlarını, söz verilen kârları ile karşılaştırmak daha akıllıca olmaktadır (GÜNGÖR; 2007:24).
Bir hizmet sağlayıcıya bir fonksiyonu devretme kararını vermeden önce dış kaynak kullanımı kararını verecek kimsenin/işletmenin bu risklerden haberdar olması gerekmektedir. Bu riskler genel olarak (SAĞNAK; 2010:61);
-İşletmelerin yeteneklerinin kaybedilmesi ve yanlış yeteneklerin geliştirilmesi,
-İşletmenin esnekliğinin kaybedilmesi,
-Dış kaynağı sağlayan işletmelerin üzerindeki kontrolün yitirilmesi ve aşırı bağımlı hale gelinmesi,
-Personel sayısında meydana gelen düzenlemelerin personeli huzursuz etmesi,
-İşletmelerin kısa vadeli ekonomik amaçlara odaklanması,
-İşletmenin riski paylaşma yerine tek taraflı çıkarlara yönelmesi,
-İşletmeler arasında güven duygusu oluşmaması,
-İşletmelerin dış kaynak kullanımında maliyetlerini gerçekçi bir şekilde öngörememesi ile tahmin edilemeyen ve dış kaynak kullanımı sözleşmesinde yer almayan çeşitli ek maliyetler ile karşılaşması, bu durumun işletmenin dış kaynak kullanarak elde etmeyi düşündüğü tasarruf olanaklarını sınırlandırması şeklinde sayılabilir.
-Kritik bir takım bilgiler dış kaynakta kalabilmesi,
-Dış kaynak sağlayıcısı ile ilgili problemlerin işletmeye de doğrudan yansıyabilmesi.
Ayrıca dış kaynak kullanımının, tedarikçi seçiminde; sevkiyat, dönüşüm ve stratejik riskleri de beraberinde getirebilmesi olarak sayılabilmektedir.
2.4 Sağlık İşletmelerinde Dış Kaynak Kullanım Süreci
Dış kaynak kullanımı mantıksal ve sistematik bir sürecin yürütülmesi ile etkin olabilmektedir. Bu süreç dış kaynak kullanımı ihtiyacının ortaya çıkmasıyla başlayan ve tedarikçi ile etkin ilişkilerin sürdürülmesiyle biten dokuz aşamadan oluşmaktadır. Aşamalar birbirinin üstüne bindirilerek ve sırasıyla gerçekleştirilerek uygulanmaktadır. Bir önceki aşama gerçekleşmeden bir sonraki aşamaya geçilmez. Bu süreç işletmelerin etkin ve hedeflediği faydaları elde edebileceği bir dış kaynak kullanımı ilişkisi kurmasını ve bu ilişkiyi sürdürmesini sağlayacaktır (DÖĞÜCÜ, SAYIM; 2009:266)
.
Tablo. 1: Dış Kaynak Kullanım Süreci
AŞAMALAR
DIŞKAYNAK KULLANIM SÜRECİ
1.Aşama
Dış Kaynak kullanımına ihtiyaç duyulması
2.Aşama
İşletmenin ihtiyaçlarının tanımlanması
3.Aşama
Dış Kaynak Kullanımına karar verilmesi
4.Aşama
Dış Kaynak Kullanım stratejisinin belirlenmesi
5.Aşama
Teklif formunun hazırlanması
6.Aşama
Muhtemel tedarikçilerin değerlendirilmesi
7.Aşama
Tedarikçiler arasında en iyisinin seçilmesi
8.Aşama
Seçilen tedarikçi ile sözleşmenin görüşülmesi
9.Aşama
Firma ile etkin bir ilişkinin oluşturulması ve sürdürülmesi
Kaynak: DÖĞÜCÜ M. Şemsettin, SAYIM Ferhat, Hastanelerde Dış Kaynak Kullanımı Kocaeli Örneği, Uluslararası Sağlıkta Performans ve Kalite Kongresi Bildiriler Kitabı, Mart 2009, sf.266
Hastanelerde dış kaynaklardan yararlanma yöntemi “genellikle” tamir, bakım, temizlik, ulaştırma, yiyecek-içecek hizmetleri gibi destek hizmetlerine yönelik olarak uygulanmaktadır (SAĞNAK; 2010:62). Fakat hastaneler zamanla, yardımcı tıbbi hizmetler dediğimiz eczane, radyoloji, laboratuar, MR (manyetik rezonans görüntüleme), diyaliz hizmetleri gibi hizmetleri de dışarıdan satın alır hale gelmişlerdir. Yardımcı tıbbi hizmetleri temin edebilmek adına hastaneler, diğer sağlık kurumları ile çalışmaya başlamışlardır. Sağlık kurumları arasındaki işbirliği ve bütünleşme, bütüncül sağlık hizmeti veren kurumların ortaya çıkmasına yol açmıştır (KARACA; 2006:75).
2.5 Hastanelerde Maliyet Oluşumunun Nedenleri ve Unsurları
Dünyada sağlık hizmetleri alanında yaşanan son gelişmeler sağlık hizmetlerinde gittikçe artan maliyetlerin bir şekilde önüne geçmeyi zorunlu kılmaktadır. Sağlık hizmetlerinde maliyetlerin gittikçe yükselmesinin ve en gelişmiş ülkeleri bile neredeyse çözümsüz konumda bırakmasının üç temel nedeni vardır. Bunlar; (DÖĞÜCÜ, SAYIM; 2009:266)
-Sağlık hizmetlerinin ve özellikle hastanelerin ileri teknoloji ürünü cihazları yoğun olarak kullanması ve modern teknolojinin maliyetler üzerinde artan baskısı,
-İletişim tekniklerinin gelişmesi ve küreselleşme sonucunda dünyanın her yerinde, verilen her türlü hizmetin ülke vatandaşları tarafından bilinir ve hale gelmesi,
-Tıp biliminde yaşanan büyük gelişmelerle, erken ölümlerin önüne büyük ölçüde geçilmesi, birçok hastalığın tanınır ve tedavi edilir duruma getirilmesi ve böylece dünyada yaşlı nüfus oranında ve beklenen ömür ortalamasında yaşanan büyük artışlar sonucu, yaş faktörünün sağlık hizmetlerinin pahalı kısmının kullanımındaki yüksek orandır.
Bu ve benzeri nedenlerin ortaya çıkardığı harcama artışları, sağlık sektöründe kullanılan kaynakların alternatif maliyetlerini yükseltmiştir. Bunun sonucunda sağlık alanında kaynakların etkin kullanılıp kullanılmadığı ve etkinliğin ölçümü daha önemli bir hale gelmiştir (KARASİOĞLU, ÇAM; 2008:17).
Faaliyet türü, amacı ve yapısı ne olursa olsun her işleme maliyetlerini ve gelirleri etkin bir şekilde kontrol altında tutmak zorundadır. Kâr amacı gütmeyen devlet hastaneleri açısından da bu şekilde düşünülmelidir. Hastanelerde maliyetlerin sağlıklı bir biçimde hesaplanabilmesi için maliyet ortaya çıkaran unsurların iyi belirlenmesi gerekmektedir. Maliyetleri işletme yapısı altında sınıflandırmaya tabi tutarak incelemek ve maliyet unsurlarının içeriğini belirlemek, maliyetlerin denetim altında tutulması ve zamanında müdahaleler için çok önemlidir. Hastanelerde genel olarak maliyet unsurları şu şekildedir; (KARASİOĞLU, ÇAM; 2008:17).
Tablo 2: Hastanelerde Maliyet Unsurları ve Maliyetler
MALİYET UNSURLARI
MALİYETLER
Direkt personel
Doktor ve hemşire maaşları ve döner sermayeden aldıkları pay
Tıbbı sarf malzeme
Tıbbi ilk madde ve malzeme
Genel sarf malzeme
Genel ilk madde ve malzeme
İlaç giderleri
Her türlü ilaç ve benzeri malzeme (serum vb..)
Endirekt personel
Temizlik, güvenlik, hasta bakıcı, tıbbi sekreterler, idari işler, şoför ve benzeri diğer personel giderleri
Isınma
Her türlü ısınma cihazları giderleri
Enerji
Kullanılan makine ve teçhizat enerji giderleri, her türlü aydınlatma giderleri
Yolluklar
Hastane tarafından görevlendirilmiş personele ait süreli ve gezici yolluk giderleri
Endirekt üretim
Bina, makine ve teçhizat amortismanları, düzenli bakım onarım giderleri, haberleşme giderleri ve diğer çeşitli giderler
Dış kaynak kullanımı (Outsourcing)
Hastane yapısına göre yemekhane giderleri, temizlik ihtiyacı veya dışardan sağlanan güvenlik hizmetleri ve benzeri.
Yatak hizmetleri
Hasta ve refakatçisi için her türlü yatak maliyetleri (yataklı sağlık hizmeti veren hastanelerde)
3 HASTANELER İÇİN DIŞ KAYNAKLARDAN YARARLANMA (OUTSOURCİNG) UYGULAMALARI NIN İŞLETME GİDERLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ
3.1 ARAŞTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI
Son yıllarda sağlık hizmetleri talebinde görülen kaliteli hizmet beklentisinin artması, sağlık hizmetleri yönetiminde giderek kendine daha fazla yer bulmaya başlayan çağdaş yönetim stratejilerinin, hastanelerin sahip oldukları kaynakları etkin ve verimli bir şekilde kullanarak değişen çevre şartlarına uyum sağlaması gerektiği sonucunu ortaya çıkarmıştır. Hastaneler de değişen piyasa koşullarına ayak uydurmak ve çağın gereklerine uygun bir yönetim performansı sergilemek gayesiyle kaynakları daha etkin ve hızlı kullanmak için temel faaliyetleri dışında dış hizmet alımı yoluna gitmişlerdir. Bu bağlamda yapılan bu araştırma ile
323 yatak kapasiteli Yalova Devlet Hastanesi’nde yapılan dış hizmet alımının gerekçeleri ve dış kaynak kullanımının işletme giderleri üzerindeki etkileri tespit edilmeye çalışılmıştır
3.2 ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
Araştırmada, tanımlayıcı ve nitel araştırma tasarımı kullanılmıştır. Araştırma verilerinin elde edilmesinde hastane müdürüyle birebir görüşme tekniği kullanılmış, alınan bilgiler doğrultusunda çalışmanın seyri belirlenmiştir.
3.3 ARAŞTIRMANIN BULGULARI
17.08.1999 tarihinde meydana gelen deprem felaketi sonrası 17.01.2000 tarihinde 43 yataklı Prefabrik Yalova hastanesi kurulmuş daha sonra gerek sigortalı sayısının artmış olması, gerekse sağlık hizmetinin daha etkin olarak verilmesi amacı ile yataklı Yalova Yaşar OKUYAN Bölge Hastanesi hizmete açılmıştır.
19 Ocak 2005 tarihinde Resmi Gazetede yayınlanan “Bazı Kamu Kurum ve kuruluşlarına ait Sağlık Birimlerinin Sağlık Bakanlığına Devredilmesine Dair 5283 Sayılı Kanun” kapsamında 19 Şubat 2005 tarihinden itibaren Yalova Devlet Hastanesi ile Yalova Yaşar Okuyan SSK Bölge Hastanesi bir çatı altında birleştirilerek Yalova Devlet Hastanesi olarak hizmet vermeye başlamıştır.
Yalova Devlet Hastanesi internet sitesi üzerinden randevu verme işlemini sonlandırmış, Sağlık Bakanlığının pilot iller uygulaması kapsamında Erzurum ve Kayseri illerindeki devlet hastaneleriyle birlikte 01.06.2010 tarihinden itibaren Merkezi Hastane Randevu Sistemi’ne geçiş yapmıştır(MHRS). Her türlü bilgi işlem hizmetini dışarıdan satın alan Yalova Devlet Hastanesi’nin şu alanlarda dış kaynak kullanımı yoluna gittiği tespit edilmiştir.
1- Diyaliz hastası taşıma hizmeti
2- Veri giriş hizmetleri
3- Tıbbi cihazların bakım ve onarımı
4- Temizlik hizmetleri
5- Güvenlik
6- Yemek Hizmetleri
Buna göre;
Diyaliz hastası taşıma hizmeti alan Yalova Devlet Hastanesi, servis bakımı, amortisman, araç alımı, benzin fiyatı ve araç personeli gibi gider kalemlerini yüklenici firmaya devretmiş, yapılan sözleşme itibariyle hizmet satın alma yoluna gitmiştir.
Hastane doktor odası, hasta kabul, röntgen birimi gibi yerlerde faaliyet gösteren 70 üzeri veri giriş hizmeti çalışanının karşıladığı veri giriş hizmeti iş yükünü dış kaynaklardan karşılama seçeneğini kullanmıştır.
Hastane ileri teknolojiye sahip cihazların bakımını kalifiye eleman bulmanın güçlüğünden dolayı dış kaynaklara ihale etmiş, sözleşmedeki özel madde ve hibelerle söz konusu hizmetleri satın alma yoluna gitmiştir.
Yalova Devlet Hastanesi kendine has bir öz disipline sahip bir başka alan olan temizlik hizmetlerini de hastane dışı kaynaklardan temin etme yoluna gitmiş, kendi öz yetenekleri dahilinde olmayan bir iş alanını işinin uzmanlarına devretmiştir.
Hastane güvenlik hizmetlerinin aksamadan randımanlı şekilde icrası için kendi bünyesi dışındaki kaynaklara yönelmiş bu yolla hizmet satın almıştır.
Yalova Devlet Hastanesi son olarak mutfak malzemeleri, kazan, aspirator ve mutfak hastaneye ait olmak üzere yemek hizmetlerini söz konusu alanda faaliyet gösteren bir yemek şirketinden satın ama yoluna gitmiştir.
3.4 Tartışma ve Sonuç
Konuyla ilgili çalışmalar ve araştırma bulguları ışığında hastanelerde dış kaynak kullanımının kaynak israfının önlenmesi ve hizmet etkinliğinin arttırılması yönünde katkıları olduğu gözlenmektedir. Dış Kaynak kullanımının getirdiği en büyük faydalardan biri olan kaynakların hangi şekillerde daha verimli kullanılacağı, hastane performansının hangi hizmet alım sözleşmeleri yoluyla arttırılması gerektiği gibi soruların, maliyetlerin saptanabilirliğine ve denetlenebilirliğine yaptığı katkılar hastane hizmetlerinde doğrulanan verimlilik artışı hipotezini desteklemektedir.
Konuyla yapılan çalışmalarla ortaya çıkan hastanelerin ağırlıklı olarak dış kaynak kullandıkları alanlarla Yalova Devlet Hastanesinin dış kaynak kullanım alanlarının eşleştiği görülmektedir. Buna göre bir çok hastane diyaliz hastası taşıma hizmeti, bilgi işlem ve veri giriş hizmetleri, Cihaz bakım ve onarım, temizlik, Güvenlik ve yemek gibi hizmetleri dış kaynaklardan temin etmektedirler. Daha az bütçeyle daha fazla kaynağı daha etkili biçimde kullanma esasına dayanan dış kaynak kullanımının, söz konusu kamu sağlık sektörü olunca daha az bütçeyle daha fazla iş yaptırma gibi bir düşünceye karşılık geldiği söylenebilmektedir. Buna neden olan en önemli hususun, yöneticilerin emri altındaki kamu çalışanlarını özel sektör çalışanlarına nazaran işe yöneltme anlamında daha fazla güçlüklerle karşılaşması olduğu düşünülmektedir.
Yalova Devlet Hastanesi özelinde alımı yapılan diyaliz hastası taşıma hizmetinin; hizmetin verilme aşamasında kullanılan 2 adet araç, 2 şoför ve katedilen yüzlerce kilometre yol ve km başına tüketilen yakıtın hastanenin kendi kadroları tarafından sağlanmasının son derece güç olduğu, bunlarla birlikte organizasyon esnasında yaşanılan karmaşanın hastane idaresinde yaratacağı ek külfetler, kilometre başına değişken benzin maliyetleri dışında sözleşme maddeleriyle aşılmaya çalışıldığı ve bunda başarılı olduğu gözlenmektedir. Hastane diyaliz hastası taşıma hizmetini dışarıdan belirli bir maliyet hesabına göre satın alması, kaynakların kontrolü açısından sürpriz maliyet riskini de ortadan kaldırmaktadır.
Yalova Devlet Hastanesinin veri girişinde çalışan 70’in üzerinde çalışanı kendi bünyesi dahilinde istihdam etmesi çalışan maaşları bazında ciddi külfetler doğuracağı gibi hizmetin işin uzmanı olan kurumlarca temin edilmesi kaynaklı giderlerin önüne geçtiği düşünülmektedir.
Hastanenin dış kaynak kullanımı yoluyla gerçekleştirdiği bir başka tasarrufu ise, cihaz bakım ihaleleri karşılığında diyaliz makinaları, mekanik ventilatörler ve mr cihazlarını hibe yoluyla almasıdır. Hastane bu yolla hem bazı cihazlar için bütçesinden mali kaynak ayırmamakta, hem de sözleşme yoluyla en uygun bakım-onarım hizmetini satın almaktadır. Bunun hastanelere olan bir başka katkısının ise cihaz bakımı yapacak kalifiye eleman bulmanın güçlüğü ve maliyetlerde yarattığı artıştır.
Hastane, temizlik hizmetlerinin dışarıdan temin edilmesi yoluyla yoğun maliyet ve zaman kayıplarından kurtulmaktadır. Kimyasal maddelerden yardımcı malzemelere, işçi kıyafetlerinden çöp poşetine, işçi emeğinden çöp nakli ve çöplerin uzaklaştırılmasına değin temel bir disiplin ve organizasyon gerektiren temizlik hizmetlerinin yerinde, hastane prosedürlerine uygun ve optimal kaynak kullanımına uygun şekilde yapılması, çalışan maaşları ve sektörel rekabet birlikte düşünüldüğünde hastanelere kaliteli hizmeti en düşük mali rakamlarla sunma konusunda avantajlar sunmaktadır.
Güvenlik hizmetlerinde ise silahlı, silahsız güvenlik ayrımı ve özel güvenlik yetkileri, çalışan kıyafetleri, mesai saatleri ve tatillerde ek mesai kavramı hastanelere güvenlik hizmetinin dış kaynaklardan karşılanması açısından faydalar sağlamaktadır.
Tüm bunlarla birlikte hastanelerde dış kaynak kullanımının, eğitim faaliyetleri, çalışan oryantasyonu, çalışan kadrolarındaki şişlik, belirli periyotlarla yapılması gereken işler, kalite sistemlerine olan uyumsuzluk, çalışanlardan kaynaklanan zararlar, stok maliyetleri gibi hususlarda maliyetlerin düşmesi anlamında olumlu katkılar yaptığı düşünülmektedir. Dış kaynak kullanımıyla ilgili yapılan literatürde yapılan çalışmalara göre dış kaynak kullanımın kalite sistemleriyle beraber uygulanması daha yararlı sonuçlar vermektedir.
4 Kaynaklar:
YAĞMUR Arman, Öz Yeteneklerden Daha Etkin Bir Şekilde Yararlanmada Bir Araç ve Yöntem Olarak Dış Kaynak Kullanımı (Outsourcing): Kuram ve Sağlık İşletmelerinde Karşılaştırmalı Bir Araştırma Yüksek Lisans Tezi, 2007
GÜNGÖR Mine, Outsourcing: Kahramanmaraş’taki Hastanelerde Bir Alan Araştırması, Yüksek Lisans Projesi, Kasım 2007
UYGUR Akyay, Yönetim ve Organizasyon, Nobel Yayınları Mesleki ve Teknik Yayınlar Serisi No:5, 3. Baskı, Ankara 2009, Sayfa 189
URAY Remzi, Ekonomik Büyüme Verimlilik ve Rekabet, Kum Saati Yayınları, 1. Baskı, İstanbul 2008, Sayfa 186
KARAHAN Atilla, Dış Kaynak Kullanımının Verimlilik Üzerine Etkisi (Hastane Yöneticileri Üzerine Bir Araştırma), Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 12 Sayı 21 Haziran 2009 sf.185-199
DÖĞÜCÜ M. Şemsettin, SAYIM Ferhat, Hastanelerde Dış Kaynak Kullanımı Kocaeli Örneği, Uluslararası Sağlıkta Performans ve Kalite Kongresi Bildiriler Kitabı, Mart 2009, sf.262-275
KARACA Ayşe, Sağlık Hizmetleri Pazarlamasında Dış Kaynak Kullanımı ve Sağlık İşletmelerinde Dış Kaynak Kullanıma Yönelik Bir Uygulama, Pamukkale Üniversitesi SBE Enstitüsü, Üretim Yönetimi ve Pazarlama Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2006
KAVUNCUBAŞI Şahin, Hastane ve Sağlık Kurumları Yönetimi, Siyasal Kitabevi, Cilt 1, 2000,
HAYRAN Osman, SUR Haydar, Sağlık İşletmelerinde Yönetim, Sayed Yayınları, Cilt 1, 2005, Sayfa 19
ŞEKER Mustafa, Kamu Hastanelerinde Dış Kaynak Kullanımı: Kayseri Eğitim ve Araştırma Hastanesi Örneği, http://www.scribd.com/doc/33563938/DI%C5%9E-KAYNAK-KULLANIMI-MAKALE , Sayfa 5, Son Giriş Tarihi 30.11.2010
ÇAKIRER Mehmet Akif, Devlet Hastanelerinde Dış Kaynaklardan Yararlanma (Outsourcing) Yönteminin Uygulanabilirliği Ve Bir Uygulama, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi , 2002,
paribus.tr.googlepages.com/cakirer.doc , Sayfa 3
SAĞNAK Pınar, Hastane İşletmelerinde Dış Kaynak Kullanımının Hizmet Kalitesi ve Müşteri Tatmini Yaratılmasındaki Rolü ve Bir Pazarlama Aracı Olarak Kullanılması; GATA Hastanesi’nde Bir Araştırma, Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sağlık Kurumları İşletmeciliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2010, Sayfa 61
KARASİOĞLU Fehmi, ÇAM Alper Veli, Sağlık İşletmelerinde Maliyet Analizi: Karaman Devlet Hastanesi’nde Birim Muayene Maliyetlerinin Hesaplanması, Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi, Haziran 2008, Cilt 1, Sayı 1, 15-24
